"Moje dziecko nie słucha co się do niego mówi" - kilka słów o dziecięcej nauce przyjmowania odmiennej perspektywy plus ćwiczenia

    Niniejszy artykuł poświęcony jest ćwiczeniom dla dzieci w wieku przedszkolnym wprowadzającym je w umiejętność przyjmowania odmiennej perspektywy niż własna. 

    Umiejętność przyjmowania odmiennej perspektywy niż własna jest obecna w różnych obszarach funkcjonowania człowieka: językowym, poznawczym, społecznym, emocjonalnym. Ćwiczenia zamieszczone poniżej przygotowane zostały przeze mnie w celu wsparcia głównie społecznego rozwoju dzieci - dzieci mających trudności z obdarzaniem uwagą drugiej osoby, dzieci sprawiających wrażenie: "nie słuchających co się do nich mówi". Mogą okazać się przydatne we wspomaganiu rozwoju dziecięcej empatii.

    Umiejętność przyjmowania perspektywy innej niż własna jest niezbędna do rozumienia cudzych potrzeb, pragnień, próśb i motywów działania, także cudzych uczuć i przeżyć. Pozwala zrozumieć, że pragnienia, ochoty, przekonania i uczucia drugiej osoby mogą różnić się od własnych pragnień, ochot, przekonań i uczuć. Praktyka pokazuje, że dzieci często miewają z tym kłopoty. Poniższe ćwiczenia, wybrane spośród wielu różnych, jakie stosuję w praktyce terapeutycznej, uważam za szczególnie pomocne w nauce przyjmowania cudzej perspektywy:

• rzucanie (turlanie) piłki (balonika) do siebie nawzajem - celne podanie wymusza zwrócenie uwagi na drugą osobę, analizę miejsca, w którym się znajduje, siły uderzenia (by trafić i nie zrobić krzywdy itp.)
• bańki mydlane w wersji "Proszę przytrzymaj mi oczko, tak - bym mógł/mogła zrobić bańkę"
• huśtawka w wersji "Proszę pohuśtaj mnie" - prosimy dziecko, by nas pohuśtało i delikatnie wtrącamy dodatkowe prośby o dostosowanie do naszych preferencji np. słabiej, wyżej itp.
• zabawy w naśladowanie zwierząt - odgłosów, sposobu poruszania się, zachowania
• zabawy w opiekę nad misiem, lalą, przytulanką
• aktywności wprowadzające dziecko w troszczenie się o drugą osobę: 

- przykrywanie kocem (warto uczyć dzieci oferowania innym wyboru np. poprzez naukę pytania o rodzaj: "Jaki chcesz kocyk - duży czy mały"? itp. - w prostszej wersji może być oczywiście pytanie w stylu: "Ten czy ten?")
- nalewanie wody i podawanie jej członkom rodziny (podobnie - można uczyć dziecko oferowania wyboru typu: "Wolisz (Mamusiu) pić z kubeczka czy ze szklanki?" itp. - nie wymagamy od dziecka wypowiedzenia tego trudnego zdania ale gestu okazania wyboru - chodzi o uświadamianie dziecku innych preferencji niż własne)
- czesanie włosów, robienie fryzur (np. mamie), nakładanie jej okularów, czapki, pomoc w ubieraniu np. kurtki, wiązanie szalika itp.
- przygotowywanie kąpieli, nalewanie pachnącego płynu, przynoszenie ulubionego ręcznika
- nalepianie plasterka
- robienie "masażyka" na plecach lub dłoni
- karmienie nas - prosimy, by dziecko nas pokarmiło kładąc nacisk na to , by uważało, by nie zrobić nam krzywdy widelcem, by starannie trafić do buzi itp.

• ćwiczenia pokazywania rysunku tak, by osoba oglądająca go widziała go prawidłowo - nie "do góry nogami" - chwalenie się rysunkiem jest diagnostyczne - z chwilą, gdy dziecko po raz pierwszy pokaże samo rysunek tak, by prawidłowo obejrzała go druga osoba - jest to czas, który można uznać za przełomowy dla tzw. elastyczności poznawczej (inaczej giętkości poznawczej) tj. umiejętności płynnej zmiany punktu widzenia, przełączania się między różnymi aspektami sytuacji i umiejętności jednoczesnego ujmowania danego obiektu z różnych punków widzenia (w istocie uczymy się tego całe życie, różnimy się jednak w aspekcie tempa, zaawansowania oraz początku nabywania tej sprawności),
• zabawa: "Powiedz mi na co patrzę" - siadamy blisko dziecka, rozkładamy różne przedmioty i na przemian, raz my - raz dziecko, pytamy się: "Powiedz mi - na co patrzę?",
• podobna zabawa z misiem lub lalą - sadzamy np. misia na środku stołu, za jego (misia) plecami umieszczamy np. autko, z boku np. klocek, z przodu np. kubeczek i pytamy na co patrzy miś lub co widzi miś,
• zabawa na torze przeszkód (z garnków, ławeczek, krzesełek, poduszek) w stylu: "Pomóż mi proszę przez to przejść" - prosimy dziecko o podanie nam ręki, gdy idziemy po niestabilnym torze, przytrzymanie nas, gdy się chwiejemy itp. - to ćwiczenie rozwija w dziecku przewidywanie trudności, jakie nas czekają i doskonale angażuje w starania zrozumienia naszego położenia. Pewną odmianą tego ćwiczenia w życiu codziennym jest wdrażanie dziecka w przytrzymanie nam drzwi.
• podobna choć trudniejsza zabawa pt."Nic nie widzę - pomóż mi przejść przez pokój" - zawiązujemy sobie oczy chusteczką (dziecko widzi, że my nie widzimy) i jego zadaniem jest "być naszymi oczami" - pomóc nam przejść przez pokój (może być po drodze np. slalom między pachołkami lub inne przeszkody),
• zabawa sensoryczna pt. "Co mamy w rękach?" - przygotowujemy pojemnik z atrakcyjnymi sensorycznie przedmiotami, prosimy dziecko, by wzięło do ręki jedną rzecz, po czym sami bierzemy coś innego - pytamy dziecko: "Powiedz mi co trzymasz i powiedz mi co ja mam w rękach?",
• podobna zabawa lecz już bardziej zaawansowana - zakładamy opaskę na oczy (sobie) i prosimy dziecko, by podało nam jedną rzecz z pojemnika, po czym dziecko ma zapytać: "Zgadnij co to?", a my mamy odpowiedzieć,
• wdrażanie dziecka w częstowanie innych i pytanie jak im smakuje - uczymy pytać np. "Dobre?",
• ćwiczenia rozpoznawania uczuć innych osób typu: "Powiedz mi jak on / ona się teraz czuje?" - na początku pytamy i po chwili podpowiadamy wraz z wyjaśnieniem dlaczego tak uważamy. Z czasem dzielimy się wspólnie obserwacjami dotyczącymi przesłanek i prawdopodobnych przyczyn. 

    Niniejszy zestaw ćwiczeń stosuję zwłaszcza u dzieci, które mają trudności ze zwracaniem uwagi na drugą osobę. Ćwiczenia są zróżnicowane pod względem trudności - zawsze warto rozważyć najłatwiejszą wersję i stopniowo wprowadzać bardziej zaawansowane odmiany. Polecam je także u dzieci, u których pojawiło się podejrzenie Zespołu Aspergera czy zaburzeń ze spektrum autyzmu. W takich przypadkach szczególnie warto rozpocząć od wersji najprostszych np. z bańkami, piłką itp. i poprosić o pomoc drugą osobę, która mogłaby - na podobieństwo terapii Felicji Affolter - przytrzymywać i, w razie potrzeby, sterować rękami dziecka. 

______________________________________

Polecana literatura:

Białecka-Pikul M. (2002), Co dzieci wiedzą o umyśle i myśleniu? Badania i opis dziecięcej reprezentacji stanów mentalnych. Kraków: Wydawnictwo UJ.

Białecka-Pikul M. (2007), Krytycznie o sposobach badania teorii umysłu. Dziecięce strategie radzenia sobie z rozumieniem stanów mentalnych na materiale metafor. Psychologia Rozwojowa.

Donaldson M. (1986), Myślenie dzieci. Warszawa: Wiedza Powszechna.

Jasielska A., Szczygieł D. (2008), Czy z wiekiem stajemy się bardziej inteligentni emocjonalnie? Przetwarzanie informacji o emocjach w wieku młodzieńczym i średniej dorosłości. Psychologia Rozwojowa.

Kielar-Turska M., Białecka-Pikul M., Skórska A. (2006), Rozwój zdolności mentalizacji. Z badań nad związkiem teorii umysłu, sprawności językowych i funkcji zarządzającej. Psychologia Rozwojowa. 

Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B. (2006), Psychologia poznawcza. Warszawa: PWN.

Putko A. (2008), Dziecięca ‘teoria umysłu’ w fazie jawnej i utajonej a funkcje wykonawcze. Poznań:

Wydawnictwo Naukowe UAM.

Stępień M. (2007), Wiedza o emocjach: badania nad strukturą i zmianami rozwojowymi. Psychologia

Rozwojowa.

Tomasello M. (2002), Kulturowe źródła ludzkiego poznawania. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.